مأمون مي خواست با ولايتعهدي امام رضا عليه السلام به اهداف خويش دست يابد ولي نه فقط به اين اهداف نرسيد بلکه با خطر سرنگوني از عباسيان نيز روبرو شد. … او مي خواست امام رضا عليه السلام را شيفته دنيا و فريبايي هاي آن معرفي کند و از قدر و منزلت او بکاهد… اما منزلت او روز به روز والاتر مي شد و محبوبيتش بيشتر… بنا بر اين او را با علماء و متکلمان اديان روبرو ساخت تا بلکه در مواجهه با آنها شرمنده شود و از منزلتش کاسته شود… امام عليه السلام همگان را وادار به تسليم کرد و شأن امام افزون شد… مأمون براي کوچک کردن امام اقدامات متعددي به عمل آورد اما در نظرگاه مردم امام (ع) به امر خلافت سزاوارتر از مأمون بود… وقتي او از ديدگاه مردم آگاهي يافت حسادتش دو چندان شد… از سويي امام عليه السلام در برابر هيچ يک از مواضع خود سکوت پيشه نکرد و پاسخ هايي به او مي داد که خوشايند او نبود و از اين رو کينه اش افزونتر مي شد…او خود را از حرمت شکني امام رضا (ع) ناتوان ديدو به همين دليل او را به وسيله زهر به شهادت رساند.
امام (ع) قبل از پذيرش اجباري ولايتعهدي همواره از پذيرش اين امر خودداري مي کرد زيرا مي دانست که اين امر به خشمگين شدن بني عباس و توطئه آنان براي قتل وي خواهد انجاميد. «ابراهيم صولي» مي گويد که به خدا قسم که امر ولايتعهدي باعث شد که امام به دست مأمون به شهادت رسيد.
وزيران و اميران مأمون از ولايتعهدي امام (ع) ناراضي بودند و عليه او به سخن چيني مي پرداختند تا در نهايت تلاش شوم آنها کارگر افتاد و مأمون امام عليه السلام را مسموم کرد و به شهادت رساند.
پس از آن که مآمون انار يا به روايتي انگور زهر آلوده را به حضرت رضا عليه السلام خوراند، آثار مرگ در چهره امام (ع) عيان شد. بعد از رفتن مأمون آخرين سخني که امام رضا(ع) بر زبان آورد اين آيه قرآن بود: « قُل لَّوْ كُنتُمْ فِي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلَى مَضَاجِعِهِمْ» بگو: اگر شما در خانه هاي خود هم بوديد، کساني که کشته شدن بر آنان نوشته شده، قطعا با پاي خود به قتلگاه مي رفتند. ونيز خواندند: «وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَرًا مَّقْدُورًا» و فرمان خدا همواره به اندازه مقرر ]و متناسب با توانايي[ است.
بنا بر روايات صحيح، امام جواد عليه السلام بر بالين امام رضا (ع) حاضر شد. امام (ع) فرزندش را به سينه خود چسپاند و آنگاه براي مدتي با هم به گفتگو پرداختند و امام رضا عليه السلام ودائع امامت و امانت پيامبران سلف را به فرزندش سپرد و آنگاه جان به جان آفرين تسليم نمود. امام جواد عليه السلام او را غسل داد و کفن داد و آنگاه در قبري که در سمت قبله قبر هارون ساخته شده بود به خاک سپرده شد.
دعبل بن علي خزاعي در رثاي امام رضا (ع) چنين سرود:
أري امية معذورون ان قتلوا
و لا اري لبني العباس من عذر
اربع بطوس علي قبر الزکي به
ان کنت تربع من دين علي و خطر
قبران في طوس خيرالناس کلهم
و قبر شرهم هذا من العبر
ماينفع الرجس من قرب الزکي وما
علي الزکي بقرب الرجس من ضرر

«بني اميه را (که خاندان رسالت را) کشند، معذور مي دانم (چرا که ميان ايشان و خاندان رسالت، کينه اي برآمده از خونهاي ريخته شده حاکم شده) اما براي (جنايت) بني عباس توجيه و بهانه اي از آنان پذيرفته نيست.
اگر براي برآمدن نيازي بخواهي اينجا بنشيني؛ (و طلب نياز کني به جا است که) در طوس و بر قبر آن پاکيزه درنگ کني.
دو قبر در طوس قرار دارد که يکي آرامگاه بهترين خلق خدا است و ديگري قبر بدترين آفريدگان؛ و اين از عبرتهاي روزگار است.
(هرچند پاکيزه انساني در کنار موجودي ناپاک و پليد به خاک سپرده شده است، اما) آن ناپاک از نزديکب ودنش با آن پاکيزه سودي نمي برد؛ و آن پاکيزه پاک سرشت، از نزيکي با ناپاک زياني نمي بيند.
بنا بر قول راويان امام رضا عليه السلام در آخرين روز صفرالمظفر سال 203 هجري قمري به شهادت رسيد.

منبع اصلي: کتاب پيشوايان هدايت (ترجمه اعلام الهداية) ص234 تا 240.